Jatorria ezezaguna bada ere, zenbait dokumentuk 500 urte baino gehiago dituela diote. Gizonek egiten dute dantza koloretsu hau zuriz jantzita gerrikoa eta zapi gorria lepoan, tradizioaren arabera amek edo neska-lagunek eman beharrekoa. Dantzariek trebetasunez astintzen dituzte arkuak, pausoa galdu gabe eta uztaien txirikorda eta trukea eragiten duen aurrerapen eta atzera metodiko batekin, 2,5 eta 3 metro arteko luzera arteko tosa basatia edo hurritz egurrez egina, kolorezko paperezko ertzekin apainduta.
La coreografía de esta danza nos llega a través de un cuadernillo del cual es autor Gregorio Santa Cruz (1948). No se tiene constancia de su procedencia ni origen, ni existen datos históricos. La música fue facilitada por Fernando Garate. Se incluye en los repertorios de exhibición de grupos de Eibar, extendiéndose a otras localidades posteriormente.
Txulalai, Zapatain dantza, eta Baztango Esku dantza.
Txulalai gizarte-dantza bat da, eta dantza horretan taldeak onartzen duen adina dantzarik parte har dezake, neska izan zein mutil izan. San Blas bezperan dantzatzen da Paganos herrixkan, eta hara Biasteriko eta inguruko lagunak joaten dira dantzariak ikustera.
Kaixarrankak Lekeitioko Arrantzaleen Kofradiako maiordomoak izendatu eta kargu hartzeko antzina-antzinako erritualetan du jatorria; hain justu, erritual horiek XVI. mendearen amaieratik aipatzen dira herriko zenbait dokumentutan.
Gorulariak deritzon dantzak liho-lana irudikatzen duen estanpa bat du eta bi dantza: Arku dantza eta Domingiloa. Aurkitu diren idazkietan adierazten denez, Arku Dantza 1828. urtean dantzatu zuten neskek Erregeren aurrean, eta Domingiloa mutilek Gorpuzti eguneko prozesioan jokatu zuten dantza bat izan zen. Hala ere, 1886. urtean Durangon Euskal Jaiak ospatu zirenetik aurrera, aurreko estanpa sartu zen eta dantzetan gizonezkoek eta emakumezkoek parte hartzen zuten.
Batik bat Iparraldean dantzatzen diren jauziek eta Baztango mutil-dantzek gainerako dantzetatik garbi asko bereizten dituzten ezaugarri bereziak dituzte. Korroan dantzatzen dira, eta korroaren erdialdea izaten da hain zuzen ere dantzariak lerratzeko guneak, haren inguruan ibiltzen baitira biraka, beren artean inolako loturarik izateke.
Alfontso XIII.a 1903an Lizarrara etortzekoa zela-eta, Larrain Dantza eszenaratzeko musika-testuak transkribatu, batu eta egituratzeko eta ondorik haien koreografia eratzeko agindua jaso zuen Demetrio Romano dultzaineroak. Ordutik aurrera, beti dantzatu izan da Lizarrako jaietan, eta gainera, gaur egun Euskal Herrian zehar hedatuenik dagoen gizarte-dantza bilakatu da. “Suite” honek zenbait atal ditu: Hasierako Kalejira, Katea, Fandangoa, Balsa, Jota Zaharra, Bolerak eta Amaierako Kalejira.
Biribilketa, Sarrera Oinarria, Ezpata txikien jokua, Sarrera Oinarria, Ezpata txikien jokua, Oinarritik azken ibilketa, Biribilketa.
Orain dela zenbait mende, SanMigel egunean, Irailak 29, Arretxinagako ermita alboan, zeinek harrizko monumento bitxi bat duen, ezpatadantza egiten da. Antzerakotasun handia du Gipuzkoako ezpatadantzarekin.
